"این برای ما غنیمتی از سرزمین پریان بود، چیزی بسیار فراتر از درخشان ترین رویاهای ما." این جمله توصیف چرچیل از ایران بعد از اکتشاف و چپاول نفت ایران بود. اکتشاف نفت در مسجد سلیمان و ساخت بزرگترین پالایشگاه وقت جهان در آبادان باعث شد تا اولین مجموعه های مسکونی مدرن شرکتی در ایران توسط انگلیسی ها ساخته شود. مجموعه هایی که تاثیر بسزایی در نمونه های بعد از خود داشتند.
تصویر متعلق به اولین مجموعه ی مسکونی ساخته شده توسط انگلیسی ها در مسجد سلیمان است. این مجموعه به "بیست فوتی ها" معروف بود.
این قسمت تقدیم می شود به آقای دکتر مهران دشتی، برای تلاش های بی مانندشان در شناخت گنج های معماری مسجد سلیمان.
پژوهش و نگارش: هانیه اسکویی، مهدی کاوه
با تشکر از خانواده اعرابی، مخصوصا سحر اعرابی برای کمک های بی دریغشان برای آشنایی بی واسطه ما از بافت آبادان
موسیقی: صدف خانی
صدا و تدوین: مهدی کاوه
ضبط در استودیو محسن دهقانی
برای همکاری با داستان معماری در اینجا پیام بگذارید.
معنی و توضیح بعضی اصطلاحات و اسامی که در این قسمت استفاده شد از این قرار است:
- قول یک میلیون مسکن در سال
- اصل 31 قانون اساسی: داشتن مسکن متناسب با نیاز، حق هر فرد و خانواده ایرانی است. دولت موظف است با رعایت اولویت برای آنها که نیازمندترند به خصوص روستانشینان و کارگران زمینه اجرای این اصل را فراهم کند.
- پادگان دو کوهه
- روانشناسی محیطی: روانشناسی محیطی، از مباحث میان‌رشته‌ای در معماری و روانشناسی است که به بررسی روابطِ متقابل میان رفتار فرد و محیطِ پیرامونِ وی می‌پردازد.
- یکجانشینی: یکجانشینی یکی از ویژگی های اصلی دورانی است که به نوسنگی معروف است؛ در این دوران در برخی نواحی جنوب غرب آسیا، انسان از مرحلهٔ جمع‌آوری وشکار به مرحلهٔ کشت و اهلی کردن برخی حیوانات مثل بز و گوسفند و همچنین سگ، انتقال یافت. باستان‌شناسان آغاز این دوره را در حدود ۱۱٬۰۰۰ سال پیش در سرزمین شام دانسته‌اند.
- فوران اولین چاه نفت ایران: سحرگاه پنجم خرداد سال 1287 خورشیدی، مته حفاری در چاه شماره یک مسجد سلیمان، به نفت رسید. این واقعه به عنوان نخستین فوران نفت در ایران و خاورمیانه که جنبه اقتصادی داشت و استحصال نفت را به صورت تجاری ممکن می ساخت، در تاریخ ثبت شد.
- چرچیل: سر وینستون لئونارد اسپنسر چرچیل (Sir Winston Leonard Spencer Churchill؛ ۳۰ نوامبر ۱۸۷۴ – ۲۴ ژانویهٔ ۱۹۶۵) سیاست‌مدار، افسر ارتش و نویسنده بریتانیایی بود. برای اطلاعات بیشتر در مورد او شنیدن این قسمت از پادکست رخ را پیشنهاد می کنیم.
- کریستوفر هیل: جان ادوارد کریستوفر هیل (John Edward Christopher Hill) (زاده فوریه ۱۹۱۲ در یورک - درگذشته ۲۳ فوریه ۲۰۰۳) تاریخ‌نویس انگلیسی و متخصص تاریخ قرون جدید بود. او در 19 اکتبر 1941 به سپاه اطلاعات بریتانیا منتقل شد و از سال 1943 تا پایان جنگ جهانی دوم به وزارت امور خارجه اعزام شد.
- متفقین: یکی از طرف های درگیر در جنگ جهانی دوم، شامل کشورهایی مثل شوروی، انگلیس، آمریکا و... .
- متحدین: یکی از طرف های درگیر در جنگ جهانی دوم، شامل کشورهایی مثل آلمان، ژاپن، ایتالیا و... .
- اشغال ایران در 1320: ایران در شهریور 1320 توسط نیروهای متفقین(شوروی و بریتانیا) از شمال و جنوب مورد حمله و اشغال قرار گرفت.
- ویلیام ناکس دارسی
- قرارداد ناکس دارسی
- ایل بختیاری
- lane (attached house) (back to back house): خانه های نواری که برای کاهش هزینه ها و افزایش سرعت ساخت، از دوطرف به هم متصل هستند و تنها دو نما دارند.
- نیسن هت (Nissen hut): نیسن یک سازه فولادی پیش ساخته برای مصارف نظامی به ویژه به عنوان سربازخانه است که از پوسته نیمه استوانه ای از ورق های آهنی موج دار ساخته شده است. در طول جنگ جهانی اول توسط مهندس و مخترع کانادایی-بریتانیایی متولد آمریکا، سرگرد پیتر نورمن نیسن، طراحی شد؛ همچنین در طول جنگ جهانی دوم به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفت.
- محله های مسجد سلیمان: بیست فوتی ، تمبی، چشمه علی، کمی لب، نیسن هت، مال کریم، پشت برج، کولر شاپ، نفتون، بی بی یان
- semi-detached house: خانه های ویلایی قرینه ی هم که از یک وجه به هم چسبیده اند و تنها سه نما دارند؛ بطوریکه از بیرون شبیه یک خانه ی واحد دیده می شوند. این نوع خانه در عین حفظ شکل شهر ها، نقش بسزایی در کاهش هزینه ها و افزایش سرعت ساخت داشتند.
- کرسنت(crescent): هلال
- boy room: اتاق مخصوص خدمتکار خانه که معمولا در گوشه ی حیاط خانه های ویلایی ساخته می شد.
- شیخ خزعل
- جیمز مولیسون ویلسون: جیمز مولیسون ویلسون، معمار اسکاتلندی که زمان ایجاد پایتخت جدید هند به آنجا رفت تا بخشی از تیمی باشد که دهلی نو رو میسازند. بعد از مدتی در ارتش هند ثبت نام کرد و جزو معدود افسرانی بود که تجربه ساختمان سازی داشتند و به بین النهرین یا عراق کنونی اعزام شدند. اولین حضور مولیسون در ایران و آبادان از طرف شرکت نفت و در سال 1305 برای ساخت یک بیمارستان عمومی در شرکت شهر آبادان بود، که البته ساخته نشد. یک سال بعد مولیسون مامور ساخت دفتر مرکزی شرکت نفت در تهران شد. اما دامنه فعالیت او در شرکت نفت خیلی بیشتر از ساخت ساختمان های منفرد بود.
- عبدالعزیز فرمانفرمایان: (۱۲۹۹ – ۳۱ خرداد ۱۳۹۲) معمار معاصر ایرانی، استاددانشگاه تهران و از بنیان‌گذاران نظام مهندسی جدید در ایران بود. از جمله آثار او می توان به ورزشگاه آزادی، موزه فرش، ساختمان مرکزی وزارت نفت، برج های سامان در بلوار کشاورز و مسجد دانشگاه تهران شاره کرد.
- خانواده هسته ای
- فیدوس: آژیر "فیدوس" بر فراز بسیاری از پالایشگاه ها و تاسیسات نفتی زنگ بیدارباش، آغاز و پایان کار روزانه بود. صدای فیدوس در شهرهای نفتخیز، صدایی آشنا بود که نه تنها کارکنان نفت که همه اهالی آن را می شنیدند و بسیاری از آنان فعالیت های روزانه خود را با آن تنظیم می کردند.
منابعی که در نگارش این قسمت استفاده شدند به قرار زیر هستند:
- کتاب: خاستگاه نخستین مسکن غربی در ایران، مسجد سلیمان، مهران دشتی، شهر هنر.
- کتاب: انسان خردمند، یووال نوح حراری، فرهنگ نشر نو.
- کتاب:شرکت ملی نفت ایران-آبادان، روابط عمومی شرکت نفت ایران.
- کتاب: کودتا، یرواند آبراهامیان، نشر نی.
- کتاب:دانشنامه ی جهان اسلام، مدخل پالایشگاه آبادان.
- مقاله:بررسی عملکرد شرکت نفت ایران و انگلیس در مقابل نیروی کار بومی (از ابتدا تا ملی شدن نفت)،علم، محمد رضا؛کاشانی، سکینه،1395.
- مقاله:اوضاع مناطق نفت خیز ایران پس از کشف نفت و تشکیل شرکت نفت ایران و انگلیس،حسن نیا، محمد؛سلیمی، هدی،1390.
- مقاله:نقش سیاستهای تامین مسکن در نارضایتی کارگران شرکت نفت انگلیس و ایران در مناطق نفتخیز خوزستان مطالعه موردی: از آغاز کشف نفت تا ملی شدن صنعت نفت،رستم پور، کاوه،1398.
- مقاله:کاربرد مؤثر سرمایه گذاری خارجی در بخش زمین و مسکن ایران،حمیدی، مسعود،1382.
- مقاله:آبادان، شهرسازی و معماری تحت مدیریت شرکت نفت ایران و انگلیس، مارک کرینسون، ترجمه فرزین دانش،1385.
- مقاله:تجدد و مهندسی اجتماعی در شرکت - شهرک های خوزستان: نگاهی به تجربه آبادان و مسجد سلیمان،احسانی، کاوه،1378.
- مقاله:مسجد سلیمان؛ شرکت شهری مدنیت یافته، اطهاری، کمال، 1370.
- مقاله:بیوگرافی رینولدز نخستین کاشف نفت در ایران، علوی، باقر، 1351.
- مقاله:شهرک های نفت ایران و انگلیس در خوزستان، مطالعه ای درباره ی تاریخ شهرک نشینی، پولین لاواین دورتینگ، ترجمه بشیر یاقمورلی، 1382.
- مقاله:زمینه های شکلگیری اعتصابات کارگری نفت در خوزستان،علم، محمد رضا؛کاشانی، سکینه،1396.
- مقاله:آینده شهرهای ایران چگونه است؟،دشتی، مهران، 1391.
- مقاله:Joyce, B. (2016). The Building of Baghdad. MacEwen Award
- مقاله:Hakiminejad, A. (2021). The Oil and the Brick; Tales of a Scotsman in Persia
- مقاله:Sarkhosh, R. (2018). Shaping Ahwaz'transnational oil modernity; at the crossroads of oil flows and international planning exchanges. In Proceedings of the 18th International Planning History Society Conference (Vol. 18, No. 1). Delft University of Technology
مواد صوتی که در این قسمت استفاده شدند:
موسیقی این قسمت اثر صدف خانی است که برای این قسمت از داستان معماری ساخته شده است. دیگر مواد صوتی استفاده شده در این قسمت از قرار زیر است:
- قسمتی از سریال قهوه تلخ نوشته ی خشایار الوند و امیرمهدی ژوله به کارگردانی مهران مدیری
- تشویق هواداران تیم صنعت نفت آبادان
- قسمتی از فیلم آبادان یازده60 نوشته مهرداد خوشبخت و حسین تراب نژاد به کارگردانی مهرداد خوشبخت
تصاویر زیر می تواند به تصور بهتر از موضوعات مطرح شده در این قسمت کمک کند:
موقعیت مسجد سلیمان
فوران اولین چاه نفت در مسجد سلیمان
محله بیست فوتی ها
کتاب بیست فوتی ها
محله تمبی
محله چشمه علی
محله پشت برج
نفتون
محله اسکاچ کرسنت
موقعیت آبادان
آبادان
بریم
بوارده
سینما تاج آبادان
انستیتو فنی آبادان
منازل کارمندی شرکت نفت در خرمکوشک اهواز
